Հայաստանում շատ են խոսում «ազգային արժեքներից», «ազգային ինքնությունից», «ազգային շահերից»։ Այս բառերը կան ամենուր՝ քաղաքական ճառերում, դպրոցներում, ֆեյսբուքյան գրառումներում, սոցիալական այլ հարթակներում։ Սակայն որքան շատ են այդ բառերը լսվում, այնքան պակաս է զգացվում դրանց ներկայությունը իրական կյանքում։ Թվում է՝ մենք ապրում ենք մի իրականությունում, որտեղ ազգայինը սուրբ է խոսքում, բայց անտեսված՝ գործում։

Այս հոդվածը փորձ է բացահայտելու այդ հակասության խորքային պատճառները։ Ոչ միայն ցույց տալու, որ ազգայնականությունն այստեղ միշտ եղել է մակերեսային, այլ նաև վերլուծելու՝ ինչու իրական ազգային գաղափար երբեք չի ձևավորվել։ Ես նաև համադրելու եմ Հայաստանի ճանապարհը այն ժողովուրդների հետ, որոնք իսկապես անցել են ազգայնականության մաքրության միջով՝ ցավոտ, բայց կառուցողական։ Իսկ վերջում կփորձեմ հասկանալ՝ արդյո՞ք դեռ հնարավոր է ունենալ ազգային ուղի՝ ոչ որպես կարգախոս, այլ որպես արժեհամակարգ։
Ա—Ազգայնականություն՝ ինչ է այն իրականում, և ինչու է այն բացակայում Հայաստանում
Ազգայնականությունը (նացիոնալիզմը) պատմականորեն ձևավորվել է որպես գաղափարախոսություն, որը պաշտպանում է ազգի՝ որպես պատմական, մշակութային ու լեզվական ամբողջություն՝ ինքնորոշման, պետություն կառուցելու և ինքնապաշտպանության իր իրավունքը։ Ճիշտ ազգային գաղափարը ձևավորվում է այն պահին, երբ ժողովուրդը սկսում է գիտակցել իր նպատը աշխարհում, ոչ թե միայն իր ցավը։
Սակայն Հայաստանում այդ բուն գաղափարը երբեք չի դարձել համազգային ներքին շարժիչ։ Դրա փոխարեն՝ մենք ունեցել ենք երեք հիմնական երևույթ՝
1. Ճառային ազգայնականություն – սիմվոլիկ, հուզական, ճոռոմ խոսքեր՝ առանց ռացիոնալ հետևողականության։  

2. Ճակատագրային զոհի ինքնություն – երբ ազգի պատմությունը կենտրոնանում է տառապանքի վրա, ոչ թե ստեղծարար հնարավորության։ 3. Հատվածային շահագործում – երբ «ազգայինը» դառնում է կուսակցական զենք, ոչ թե համընդհանուր ուղեցույց։
Օրինակներ ու հետևանքներ՝ տարբեր վարչակարգերի ներքո...
Նախկին իշխանություններում «ազգային շահի» մասին խոսողները հաճախ հանդես էին գալիս մակերեսային ազգայնականությամբ՝ որն ավարտվում էր միայն սրբապատկերներով ու շքերթներով, մինչդեռ պետական քաղաքականությունը իրականում չէր խթանում ազգային ուժեղ ինքնություն։ Ներկա իշխանությունը, հակառակ իր «նորարարական», «ժողովրդավարական» կերպարին, ոչ միայն չխթանեց ազգային ինքնության վերակազմավորումը, այլ՝ ընդհանրապես խորթացրեց այն՝ բախվելով ժողովրդի ակունքներին ու ժառանգությանը։ Երկու պարագայում էլ ազգայինը չի ապրել որպես բովանդակային արժեք։ Մեկի դեպքում այն օգտագործվել է պատվելու, մյուս դեպքում՝ մերժելու համար։ Բայց ոչ մի դեպքում այն չի ապրել որպես ուղղություն, ծրագիր, համակարգ։
Բ—Քաղաքական շահագործում՝ «ազգային շահը» որպես մանիպուլյատիվ բառապաշար
Հայաստանի քաղաքական դաշտը, անկախ իշխանական փոփոխություններից, համակարգված ձևով շահարկել է «ազգայինի» գաղափարը՝ առանց այն իմաստավորելու կամ ապրեցնելու իրական քաղաքականությամբ։ Ազգային շահը դարձել է ոչ թե ուղեցույց, այլ դատարկ մի բառ, որը գցվում է հանրության առաջ, երբ պետք է ծածկել անճշտությունը, խուսափել հաշվետվությունից կամ մանիպուլյացնել հույզը։
1990-ականների վերջից մինչ 2018 թ.–ը՝ իշխող քաղաքականության մեջ հաճախ կիրառվել է դասական ձևական ազգայնականության մոդել՝ եռագույն, պաթոսային արարողություններ, հերոսների անունների համատարած շահագործում, պատերազմական հայրենասիրության մշտական հիշեցում։ Միաժամանակ՝ կոռուպցիա, սոցիալական անարդարություն, լեզվի, կրթության և մշակույթի քայքայում։ Ի վերջո, «ազգայինը» դարձավ լոզունգ, որը քողարկում էր համակարգային թուլությունը։
2018-ից հետո ձևավորվեց այլ մանիպուլյացիոն ձև՝ «նոր», «ժողովրդավարական», «եվրոպական» բառապաշարը կարծես նպատակ ուներ ազգային բովանդակությունը ներկայացնել որպես հին, բարդ կամ վտանգավոր։ «Պետական շահ» ասվեց, բայց դա կամ նույնացվեց ինստիտուցիոնալ անվտանգությամբ, կամ փոխվեց նեուտրալիզացված գաղափարախոսությամբ, որը չունի ազգային հենք։ Արցախյան հարցում դա առավել ցայտուն էր. բառապաշարը փոխվեց, պատմությունը՝ մոռացության, ազգայնական ձայնը՝ ծաղրի։ Ստացվեց հետևյալ պատկերն՝ նախկինում «ազգայինը» օգտագործվում էր, բայց չէր գործադրվում, ներկա իշխանության պայմաններում՝ նույնիսկ հնչեցնելն է դարձել վտանգավոր։
Ազգայնականության փոխարեն՝ անձնական ու կուսակցական շահ
Որպես հետեւանք՝ քաղաքական դաշտը չունենալով ազգային գաղափարաբանություն, առաջնորդվում է հետևյալ կեղծ կատեգորիաներով՝
«Ինձ քննադատում ես՝ ուրեմն դու հակապետական ես»
«Իմ գործելաոճը թերագնահատել ես՝ ուրեմն դու հին համակարգի կողմնակից ես»
«Եթե պահանջում ես արժանապատվություն՝ ուրեմն դու ծայրահեղ ազգայնական ես»
Այսպիսի կեղծ դիմագծերը միացնում են հասարակությանը մի հարթության մեջ, որտեղ «ազգայինը» դառնում է կասկածելի կամ ծաղրելի երևույթ, մինչդեռ այն պետք է լինի գոյաբանական։

Գ — Հասարակական մտածողության դեգրադացումը՝ երբ ժողովուրդն այլևս չի կրում ազգային արժեքը
Եթե քաղաքական շահագործումը ավերում է պետական համակարգը, ապա հասարակական դեգրադացիան ոչնչացնում է այն հողը, որի վրա ազգայինը կարող էր կառուցվել։ Հասարակություն, որը չի կրում իր ազգային գիտակցությունը, դառնում է հեշտ կառավարելի, հիասթափված, կասկածամիտ և վերջապես՝ անտարբեր։ Այդ անտարբերությունն էլ արմատավորվում է մեր մեջ որպես նորմ, ապրելակերպ, ինքնություն։
Կրթությունը՝ առանց ինքնության.
Հայաստանի կրթական համակարգը տարիներ շարունակ ձգտել է սրտառուչ հայրենասիրության՝ առանց գաղափարական բովանդակության։ Մենք ունենք ցեղասպանության մասին պարտադիր թեմաներ, բայց ոչ ինքնության ծրագրային պատկերացում։ Արամ Խաչատրյանի կամ Նժդեհի անուններ, բայց ոչ նրանց արժեհամակարգի մշակութաբանական կամ քաղաքացիական վերլուծություն։ Գրականություն, որն առաջարկում է զգալ, բայց չեն սովորեցնում կառուցել, արժևորել, հակադրվել։ Արդյունքը՝ սերունդ, որը տիրապետում է անունների, սիմվոլների, բայց ոչ բովանդակության։
Մեդիան՝ ազգայինի սպառողը, ոչ տարածողը.
Հայկական մեդիան հայտնվել է ռեյտինգի, հեգնանքի և թեթևամտության գերին։ Ազգային թեմաները ներկայացվում են կամ ծայրահեղ, ագրեսիվ (մոռացության մատնված պաթոս), կամ ծաղրական, իբր ինքնաքննադատական, բայց իրականում՝ ինքնահայհոյական։ Ազգային խոսքը դառնում է ծերունու խոսք, արժանապատվությունը՝ «պապայական» արժեք, լեզվամշակութային ինքնապաշտպանությունը՝ ծիծաղելի ռոմանտիզմ։
Լեզվի, մշակույթի և քաղաքացիական պատասխանատվության ճգնաժամ.
Ազգը առանց լեզվական խորության վերածվում է մասնավոր խմբի։ Մենք ունենք տարերային օտարաբանությունների ներխուժում, ցածր լեզվամշակույթ, կեղծ գիտակություն, աղավաղված պատմական պատկերացումներ։ Մշակույթը դարձել է միջոցառումների շարք՝ ոչ թե ինքնաճանաչում։ Հայրենասիրությունը՝ ֆուտբոլի տրիբունայից բացականչություն, ոչ թե գործունեություն։ Քաղաքացիությունը՝ բողոքի պարզ ձև, ոչ պատասխանատվության գիտակցում։
Այս պայմաններում, նույնիսկ եթե քաղաքական համակարգը փոխվի՝ մնալու է դատարկ հող, որի վրա ոչ մի ազգային ծրագիր չի կարող արմատավորվել։ Քանի դեռ մարդը չի փոխվել, պետությունը կմնա նույնը։
***
Այստեղ հնարավոր չէ վերափոխել առանց արմատական ինքնաքննադատության։ Ազգային վերակառուցումը պիտի սկսվի՝
դպրոցից, բայց ոչ միայն դպրոցից,
պետական ինստիտուտներից, որոնք պիտի դառնան ազգային ինքնության կրողներ, ոչ միայն տեխնոկրատներ,
անհատներից, որոնք պիտի ստանձնեն իրենց հաղորդակցման և մշակութային պատասխանատվությունը։
Գործնական քայլեր …
Վերականգնել լեզվի մշակույթը
Ոչ որպես բանաստեղծություն, այլ՝ որպես հաղորդակցման պատասխանատվություն։ Սկսել հենց մեզնից։
 Գրել մաքուր, խոսել ճշգրիտ, մտածել հայերեն։
Կրթությունը դարձնել արժեհամակարգ, ոչ՝ պարզապես ուսուցում
Ուսուցիչը պետք է դառնա ազգային մշակույթի կրող, ոչ պետական ծրագրերի փոխանցող։
 Ուսուցչի ընտրությունը պիտի արժանիքի վրա լինի, ոչ՝ վերևից ուղարկված ցուցակով։
Մշակույթը վերադարձնել ինքնության կենտրոն
Հայկական ստեղծագործող մարդուն՝ գրողին, ռեժիսորին, նկարիչին, պիտի տան տիրույթ՝ արտահայտվելու՝ առանց ծաղրի ու կեղծ արժեքների խեղդոցի։
Քաղաքացին պետք է վերանայի իր դիրքը՝ պահանջողից դառնալու ստեղծող
Ազգը ձևավորվում է ոչ միայն նրանով, թե ում ընտրեց, այլ թե ով իրեն ինչի համար է ընտրում ամեն օր։ Լռությունն արդեն հանցակից է դառնում կեղծին։
Գրել, խոսել, բարձրաձայնել՝ առանց վախի ու քողարկվածության
Հենց այսպիսի խոսքն ու վերլուծությունը կարող են մի օր դառնալ նոր հանրային գիտակցության հիմք։
***
Ազգայնականությունը Հայաստանում չի լինում տրված կամ ժառանգություն, այն պիտի ստեղծվի՝ որպես ամենօրյա պատասխանատվություն, գիտակցված ընտրություն և փոխադարձ աշխատասիրություն։ Եթե ուզում ենք, որ «ազգային» ոչ միայն մի տերմին լինի, այլ վերածվի ուղեցույցի, պիտի սկսենք գործել հիմա, ոչ թե հաջորդ սերունդի համար, այլ հենց այսօրվանից՝ այստեղ։
Այդպես կկարողանանք անցնել պատրանքներից իրականություն, կկառուցենք ազգ՝ այլևս ոչ թե զեկուցվող, այլ ապրող և ստեղծող։
***
Դեպի իրական ազգային վերածնունդ …
Ազգը չի ծնվում խոսքերից, այն կերտվում է գործով։ Ազգային խոսքը չի լինում զուտ հուզական կրքերով, այլ պահանջում է գիտակցություն, պատասխանատվություն և ամենօրյա աշխատասիրություն։ Երբեք մեր ազգային ուղեգիծը չի սկսվի և չի ավարտվի մեկ բռունցք բանավոր խոսքերով կամ պաթոսով։ Դա պահանջում է ներքին ուժ, համարձակություն և համառություն՝ փոխելու ոչ միայն համակարգերը, այլև մեզ՝ անհատապես։
Մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է դառնա ազգային արժեքների կրողը, անկախ նրանից՝ ուսուցիչ է, գրող, գործարար, թե հասարակ քաղաքացի։ Մենք չենք կարող սպասել, որ «ազգայինը» կհայտնվի վերևից կամ կպատրվի լոզունգների տեսքով։ Ազգայնականությունը մերօրյա պարտականությունն է՝ հայերեն մտածել, ճիշտ խոսել, սերունդներին փոխանցել արժեհամակարգ, առանց վախի բարձրաձայնել ճշմարտությունը։
Սա նոր սկիզբ է, ոչ թե վերջնական հաղթանակ։ Բայց առանց դրա՝ մենք դատապարտված ենք կրկնել պատրանքներն ու մերժել իրականությունը։ Տարիքով փոքր կամ մեծ, ուժով համեստ, բայց հաստատ քայլերով՝ մենք պետք է բարձրացնենք ազգային գիտակցության նոր լիցքը՝ հող դարձնելով վաղվա հաղթանակի համար։
Եվ երբ մենք միասին դառնանք այդ վերակերտման շարժման առաքյալները՝ իրական իմաստով, միայն այն ժամանակ կզգանք, որ «ազգային» ոչ միայն բառ է, այլ սրտի և մտքի ուղեցույց, որի վրա կարելի է հենվել ապագա կառուցելու համար։
Արիս Քարամյան Լոս Անջելոս, Գլենդել