Սփյուռքը քարտեզի վրա հնարավոր չէ ցույց տալ: Դա Հայաստանից և Արցախից դուրս աշխարհ է, որտեղ հայեր են ապրում: Սփյուռքը տարագիր հայության հայրենիքն է, եթե, իրոք, կարելի է այդպես կոչել: Բայց ճակատագրի բերումով օտար ափերում ապրում են ավելի շատ հայեր, քան իրենց հայրենիքում: Հեռանում են տարագիր հայերը տարբեր պատճառներով, սակայն ցավալին խաղաղ պայմաններում հայրենիքից հեռանալն է: Այնտեղ` հայրենիքից դուրս, սերը նահանջի ճանապարհներից մեկն է դառնում, ամենագայթակղիչը, որ հրապուրում է հայ երիտասարդներին և նրանց տանում օտարացման ճանապարհով: Ավանդական հայ ընտանիքի վերացումից էլ սկսվում է ազգայինի կորուստը: Ամենացավալին այն է, որ նահանջողները մեծամասամբ կորցնում են հետդարձի ճանապարհը:  Սերն ու հայրենիքը հայտնվում են տարբեր բևեռներում, հենց այդ պատճառով էլ սկսվում է նահանջը:

   Այդ  դասաժամը նվիրված էր սփյուռքահայության ճակատագրի քննությանը, նրա անցած ու ներկա կյանքի պատմությանը, որ քննարկվում էր Պետրոսի ու Նենեթի գրական  կերպարներով, նրանց առեղծվածային  սիրո պատմությամբ: Անհայրենիք հայության մասին էր խոսքը, ավանդույթներ մոռացած հայության, և Պետրոսը Պիեր դարձած պիտի իմ աշակերտների հայեցակետում մնար որպես կամազուրկ, թուլամորթ մի մարդ:

 Սփյուռքահայ գրող Շահան Շահնուրի «Նահանջը առանց երգի» վեպի հիմքում  (12-րդ  դասարան) Պետրոսի (Պիեր) և Նենեթի (մադամ Ժանն) սիրո պատմությունն էր, որը արդիական է  բոլոր ժամանակների համար: Վեպի սյուժեից գիտենք, որ Պետրոսն այն բազմաթիվ երիտասարդներից էր, ովքեր թողել են ծննդավայրը (Պոլիսը) և հաստատվել Ֆրանսիայում: Նա աշխատում էր Փարիզի լուսանկարչատներից մեկում, որի տերերից մեկը մադամ Ժանն էր` արտակարգ գեղեցիկ մի կին, որին սիրահարվում է Պետրոսը: Երիտասարդը քնքշանքով նրան Նենեթ է անվանում, բայց վերջինս ազատ չէր, նա  Լեսքյուրի սիրուհին էր, նրա փողերով էր բացել լուսանկարչատունը:  Պետրոսը պատահաբար իմանում է Նենեթի անբարոյական անցյալի մասին և փորձում է իր վիշտը խեղդել ընկերական շրջապատում: Բայց կամաց-կամաց մարում է հային հատուկ նրա խանդավառությունը և տեղի է տալիս, նահանջում, ստիպված է լինում վարժվել նոր բարքերին, հեռանում է ազգայինից, և Պետրոսը դառնում է Պիեր: Նա օտարվում է նույնիսկ ինքն իր էությունից: Մոռացության է մատնում մանկության հուշերը, ծնողներին, մայրենի լեզուն:  Հայ երիտասարդը ներում է Նենեթին, մոռանում նրա անցյալը և ամուսնանում ավտովթարից մի ձեռքը կորցրած ֆրանսուհու հետ:

  «Իմ  հուշերում  Նար-Դոսի  «»Ես և նա» պատմվածքի հերոս Անտոնիոյի կերպարն է, որ արժանապատվորեն վեր բարձրացավ` ծոցում պահելով Ջուլիետտայի գրած երկտողը: Զուգահեռականում տեսնում եմ Պետրոսին, որը մի պահ ինձ գրավեց իր բարությամբ և անկեղծ նվիրվածությամբ, բայց մյուս կողմից էլ ես նրան համարեցի արժանազուրկ, թուլամորթ անձնավորություն, որ կարողացավ մոռացության տալ իր սիրած աղջկա անբարոյական անցյալը և նահանջեց ազգայինից»: (Սարգսյան  Նաիրա)

 Անցած դարասկզբին Շահնուրը պատկերեց օտար աշխարհ ընկած հայ մարդու հոգու քայքայումը, որն այսօր էլ արդիական է: Արցախյան բռնատեղահանությունը  նորից օտարության գիրկը գցեց հայությանը,  բայց քիչ չեն նաև խաղաղ պայմաններում հեռացողները:  Եվ Սփյուռքի հայության ճակատագիրը Պետրոսի կերպարով ի ցույց էր դրվում այդ դասաժամին իմ աշակերտների շուրթերով խոսքերով.  «Պետրոսը` որպես հայ տղամարդ, այդպես էլ չկարողացավ բարձր պահել իր` հայի առաքինի կերպարը և իսկույն վերափոխվեց Պիերի: Նա սիրո մեջ հայ էր, անշահախնդիր, պատրաստ էր անմնացորդ նվիրվել իր սիրած էակին, սկզբում ինձ թվում էր  ուժեղ անձնավորություն: Բայց չեմ կարողանում արդարացնել մի տղամարդու, որը հրապուրվեց անբարոյական Նենեթի գեղեցկությամբ: Այդ արարքը, իմ կարծիքով, հայ երիտասարդի համար, իրոք, նահանջ էր: Արդյո՞ք նա հայկական միջավայրում նույն վարքագծով աղջկա հետ կամուսնանար, թե՞ Ֆրանսիայում այդպիսիների արարքները բարոյական են համարվում: Բոլոր դեպքերում հայի համար բարոյականությունն ու պատիվը պետք է լինեն առաջնային տեղում»: (Միրզոյան Նունե)

  Իր ժամանակ Շահնուրը գուժեց ուծացման մեծ վտանգի մասին: Օտար երկրներում տարագիր հայության նահանջը նահանջ է «հոգիներու, որ կը ջնջե, կը ձուլե, կանհետացնե ամեն բան … Կը նահանջեն ծնողք, որդի, քեռի, փեսա, կը նահանջեն բարք, ըմբռնում, բարոյական, սեր: Կը նահանջե լեզուն,  կը նահանջե լեզուն, կը նահանջե լեզուն …  Մեղա~, մեղա~    Արարատին»:

   Շահնուրի հերոսները ընդվզում են նահանջի դեմ, բայց հենց իրենք էլ «կամա, թե ակամա, գիտությամբ, թե անգիտությամբ» բռնում են նույն ճանապարհը: Եվ այսպես սերը դառնում է տագնապ,  ցավագին ճիչ, կսկծացող վերք, հոգու ընդվզում, որ հայ  երիտասարդներին տանում է դեպի անկում:

  «Շահնուրը վարպետ գրչով Պետրոսի և Նենեթի սիրո հարաբերություններով արտահայտել է արևելքի և արևմուտքի` սիրո հանդեպ ունեցած  գաղափարների բախումը, ըմբռնումների տարբերությունը:  Պետրոսը սիրո մեջ հայ է, անկեղծ, անվերապահ նվիրումով: Նենեթը, սիրելով Պետրոսին, չի դադարում ուրիշինը լինել, վարում է թեթևաբարո կյանք: Նա  լուսանկարների բնորդուհի է,  ունի զավակ ուրիշից, որին երբեք մայրություն չի արել: Սա արևմուտքի կինն է թերևս, որի սերն առօրյա, ընթացիկ, խաբող, հաշիվների վրա է հիմնված»:  (Հարությունյան Անի)

   Շահնուրի վեպի հերոսների կերպարների վերլուծությամբ, որի առանցքում հայ երիտասարդի և ֆրանսուհու սիրո պատմությունն էր, դատապարտվում էր օտարի անբարո կյանքն այն հասարակության մեջ, որտեղ այն սովորական էր իմ աշակերտների կարծիքով:

   «Եվրոպական  հասարակության բարքերին սովոր կինը` հանձին Նենեթի, քննադատվում  է միայն  մեր  ավանդապաշտ  հայ  հոգու շրթունքներով: Նա հարմարվել էր այդ հասարակության կողմից չմեղադրվող կյանքին, որն այդ միջավայրում սովորական էր: Բայց ցավալին այն է, որ այդ բարքերը կամաց-կամաց մուտք են գործում նաև մեր հասարակություն»: (Սաղաթելյան Վարդան)

   Օտարության մեջ շատերը կորցնում են վերադարձի հույսը, հաստատվում են ուրիշի հողի վրա, դառնում ուրիշ երկրի քաղաքացի: Սկսվում է կյանքի նոր շրջան` մարդկային ու ազգային նոր հարաբերություններով:  Նահանջի ճանապարհը բռնած երիտասարդների նկատմամբ մերօրյա աշակերտների մտքերում արդարացման նշույլ չկար. «Գուցե  անբարոյականությունը  Ֆրանսիայում  բնական է, և «մադամներն» այդ արարքի համար արդարացվու՞մ  են, սակայն հայ տղամարդը լինի Ֆրանսիայում, թե´ մեկ ուրիշ երկրում, պետք է պահպանի հայի իր հպարտ կեցվածքը, ոչ թե լինի թուլամորթ ու  «մադամների»   հետևից քարշ եկող»: (Միրզոյան Անուշ)

  Թեպետ Շահնուրի վեպի հաջողված կերպարներից է Նենեթը` հարուստ խառնվածքով, հետաքրքիր բնավորությամբ, որքան թեթևաբարո, նույնքան ընդունակ իսկական սիրո, միևնույն է, աշակերտների համար նա մնաց որպես անբարո կին.  «Ըստ ինձ` Նենեթի (մադամ Ժաննի) կերպարին հարիր չեն «կին» և «մադամ» բառերը: Արժե՞ր արդյոք «մադամ» բառը արատավորել նրա կերպարով: Մի՞թե մադամը առաքինի, վեհանձն, պարկեշտ կնոջ կերպար չէ, իսկ մադամ Ժաննին որտեղի՞ց պարկեշտություն, առաքինություն և ազնվություն: Ինձ թվում է` Նենեթի  համար ինչ անբարոյական էր, այն էլ բնական էր: Ինչ վերաբերում է Պետրոսին, նա կամազուրկ է … Ու՞ր կորան հայ տղամարդուն հատուկ  կամքն  ու կորովը, արդյո՞ք  հայկական  միջավայրում մեծացած երիտասարդի համար կարևոր չէր հոգու և մարմնի մաքրությունը»: (Հարությունյան Մարինե)

   Գրողն իր հերոսուհու սերը գեղեցկացնում է զոհաբերությամբ: Նենեթը ինքնասպանություն է գործում` զգալով Պիերի հետ միատեղ լինելու անհնարինությունը: «Դուն դեռ շատ երիտասարդ ես, ամբողջ կյանք մը ունիս առջիդ, չեմ ուզեր զայն թունավորել», - գրում է Պիերին: Վերլուծելով իր սեփական արարքները` Նենեթը գիտակցում է, որ ինքը Պիերի մոտ է վերադարձել ոչ թե նրան սիրելու, այլ` իրեն փրկելու համար, չ՞է որ նա մենակ էր մնացել:  Թեպետ  հերոսուհու վախճանը  ստիպում է նոր լույսի տակ տեսնել նրան, մերօրյա աշակերտությունը չի փորձում նրան արդարացնել. «Ո՞վ գիտե, եթե այդ ավտովթարը տեղի չունենար, և Լեսքյուրն էլ չմահանար, արդյո՞ք Նենեթը  կգնար Պետրոսի մոտ: Համոզված եմ, որ նա կշարունակեր իր անբարոյական կյանքը: Իսկ եթե  Պետրոսն ընդունել էր նրան, մի՞թե մեղքերը քավելու և երջանիկ ապրելու հնարավորություն չէր ստեղծվել Նենեթի համար: Ինձ  թվում է` ապաշխարանքի միակ ուղին ինքնասպանությունը չէր հերոսուհու համար»:  (Պետրոսյան  Անի)

 Նենեթի վարքագիծը վեպում պայմանավորված է նրա անցած կյանքով: Նա ծնողների կողմից լքված ապօրինի զավակ էր, որ մորն անգամ չէր ճանաչել: Այս հանգամանքով երևի թե մի փոքր արդարացվեր որբանոցում մեծացած գեղեցիկ ու միայնակ աղջկա անկումը. «Նենեթը իմ ուշադրությունը գրավեց իր կանացիությամբ, խորհրդավոր ու առեղծվածային կերպարով: Ես չեմ արդարացնում նրա վարքագիծը, բայց հասկանում եմ, որ նա հպարտ ֆրանսուհի է, կին, որն ուղղակի քնքշանքի  կարիք ունի»: (Հարությունյան Լիլիթ)

   «Նենեթը ևս օժտված էր մարդկային արժանիքներով: Հիշենք, որ ծանր վիշտ է ապրում, երբ իրենից խլում են իր որդուն, խղճահարություն է զգում Պետրոսի հանդեպ, դրա համար էլ նա գնում է դեպի անձնազոհություն»: (Մինասյան Անուշ)

    Սերը հաղթում է, և որքա՞ն  պաղատագին է Պետրոսը խնդրում բժշկին, որ փրկի Նենեթին: Ինչպիսի՞ վիշտ է ապրում նա Նենեթին կորցնելու տագնապից: Օտարացումը հասնում է մինչև այնտեղ, որ Պետրոսը մոռանում է մանկության օրերից անգիր սովորած աղոթքի հայերեն բառերը, որպեսզի մրմնջար Նենեթի հոգու հանգստության համար: Տերունական աղոթքը, որ մայրենի լեզվի պես հոգեհարազատ է հային, Պետրոսի շուրթերից հնչում է ֆրանսերեն: Նահանջը համընդհանուր էր, որ ոչ մի  արդարացում չուներ.  «Եթե նույնիսկ հաշվի չառնենք, որ Պետրոսը սիրահարվել է անբարո կյանքով ապրող կնոջ, որը նույնիսկ որդի էր ունեցել և թողել ուրիշի խնամքին, միևնույն է, Պետրոսին չեմ կարող արդարացնել իր ազգայինից շեղվելու համար»:  (Հարությունյան Իգոր)

   Ամբողջ վեպի ընթացքում մի քանի անգամ հիշվում է Պոլսից Պետրոսի մոր ուղարկած նամակի մասին: Մայրը կարոտաբաղձ նամակ էր ուղարկել որդուն, բայց այն նրա մոտ շատ կարճ հուզումներ է արթնացնում.  «Եվ այսպես, Պետրոսը, որի  երակներում հոսում էր մաքուր և անարատ արյուն, աստիճանաբար տեղի է տալիս ազգային անարատ սովորույթներին: Հակառակ սեռի նկատմամբ հրապույրը տարագիր հայ երիտասարդներին ուղիղ ճանապարհով տանում է դեպի կրկնակի օտարում, արագացնում է ազգային դիմագծից հեռացումը: Հայ տղամարդը երբեք  չպետք  է  կորցնի  իր  կամքը, նա  առավելապես  օտարության մեջ պետք է ամուր կառչի իր արմատներից»: (Ավթանդիլյան Վերոնիկա)

  Օտարության մեջ կյանքն ու ժամանակն իրենցն են անում: Հիշենք, որ Պետրոսը վեպում անհամբեր սպասում էր, որ ընկերը` Սուրենը, գիրք պետք է գրեր հայերեն` հայ ընթերցողի համար: Բայց ահա գիրքը լույս է տեսնում ֆրանսերեն:  Ազգայինից նահանջող Պետրոսը մեղադրում է նրան, ««Կարոտ» բառին ֆրանսերենը չկա … «կարոտը» չկա … թող որ հիշեցնեմ, թե ֆրանսերենը գոյություն չունի նաև «մայր» բառին, «հայ» բառին, «աքսոր» բառին … ֆրանսերենը չկա  մեր «գաղթականին», մեր «որբին»»:

  Եվ այսպես շատերի նման կործանվում է նաև Պետրոսը, նա մնում է միայնակ, լքված, դատարկված հոգով: Իսկ նրա կերպարով հայ գրողի հայերեն գիրքն ընթերցող  աշակերտությունը լուսաբանում էր Սփյուռքի հայության  ճակատագիրը` նոր լույսի տակ, նոր հույսով, որ կամովին թե ակամա ուծացողները մի օր կփորձեն արթնացնել  իրենց  մեջ նիրհող ազգային զգացումները:

 Նատաշա Պողոսյան                                                     

Արցախի վաստակավոր մանկավարժ,

Մարտակերտի Վլադիմիր Բալայանի անվան միջնակարգ դպրոցի

հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչուհի